Viruslar, o cümlədən COVİD-19 obliqat, yəni hüceyrədaxili mikrocanlılardır. Odur ki, virilosid preparatların fərdi selektivliyi nisbidir, onlar əsasən ümumi selektivliyə malikdirlər. Başqa sözlə, antiviral preparatları kauzal müalicə vasitəsi saymaq olmaz. Bu səbəbdən, antiviral preparatların istifadəsinə zərurət yaranarsa, bu halda mütəxəssis həkimin təyinatı və nəzarəti altında, bu qrupun yalnız rəsmi klinik protokollarda tövsiyə olunan nümayəndələrindən, özü də məhdud hallarda istifadə olunmalıdır. Bu preparatların, kiminsə tövsiyəsi, eləcə də fərdi istək əsasında istifadəsi, habelə maddiyyat naminə təbliği və satışı yolverilməzdir.



İndinin özündə də, bəzi həkimlərin COVİD-19 zamanı əsas müalicə vasitəsi kimi tədqim və təbliğ etdikləri “Favipiravir” və analoqlarının koronavirusa effektiv təsir göstərməməsi həddində artıq kifayət qədər elmi sübutlar toplanmaqdadır. Hazırda apteklərdə tapılmayan, lakin “qara bazarda” fantastik qiymətə satılan, bu preparatların COVİD-19-a təsiri, əsl reallıqda necədir? Doğrudanmı Favipiravir COVİD-19 zamanı əsas müalicə vasitəsidir? Yoxsa bu da bir təbliğatdır? Bu sualı mənə hər gün verirlər. Bu haqda insanların maariflənməsi üçün zəruri bildiklərimi hələ aylar öncə söyləmiş, bir neçə məqalə yazmış və paylaşım etmişəm. Hazırda məlum preparatların farmakologiyasındakı boşluqları nəzərə alıb, onların bəziləri haqqında bir daha qısa məlumat verməyi zəruri bildim:



Favipiravir (şərti laborator adı T-705-dir, Avidan, Avifavir və Favilavir adı altında da buraxılır) Yaponiyada Toyama Chemical dərman birliyi tərəfindən alınmışdır. Bu preparatın klinik sınaqları haqqında ilk məlumat 2002-ci ildə dərc olunsa da, yalnız 2014-cü ildə Yaponiyada qripəleyhinə preparat kimi məhdud hallarda istifadəsinə razılıq verilmişdir. 2020-ci ilin əvvəllərində isə Yaponiya və Fransada qeydiyyatdan keçmişdir. Qeydiyyata gec alınması eksperimentdə yüksək terotogen aktivliyə malik olması ilə əlaqədar olmuşdur. Dörd müxtəlif laborator heyvanları üzərində aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, favipiravir embrionun inkişafını ləngidə və birinci trimestr müddətində onun ölümünə səbəb ola bilər. Başqa sözlə, dölün genetik hüceyrə yaddaşı- DNT strukturuna təsir göstərib, korreksiya olunmayan ciddi pozğunluqlar törətmə ehtimalı vardır.



Propreparatdır, yəni orqanizmdə metabolizmə uğrayıb riboziltrifosfat favipiravirə çevrilir və RNT polimeraza fermentini blokada etməklə təsir göstərir. Bəzi viruslarda RNT-nin letal mutasiyasının induksiyasını törətməklə, yaşamaq qabiliyyətinə malik olmayan virus fenotipinin yaranmasına da səbəb olur. Onun antiviral kimi yalnız qısa müalicə kursu müddətində istifadəsi tövsiyə olunur.



COVİD-19 epidemiyası zamanı ilk dəfə 2020-ci ilin fevral ayında Çində, mart ayında Yaponiyada və İtaliyada, aprel-may aylarında Rusiyada sınaqdan keçirilmişdir. Çinli mütəxəssislər onun effektivliyi haqqında bəzi fikirlər söyləsə də, bu preparat və jeneriklərinin COVİD-19 zamanı potensial aktivliyə malik olması fundamental tədqiqatlarda öz təsdiqini tapmamışdır. Tədqiqatlar göstərir ki, favipiravir COVİD-19 zamanı ən yaxşı halda yalnız simptomları yüngülləşdirə və temperaturu aşağı sala bilir. Odur ki, COVİD-19 zamanı əsas müalicə vasitəsi sayılmır və alternativ dərman maddələrinin olduğu və ya tapılacağı təqdirdə istifadəsi, ümumiyyətlə, məsləhət görülmür.



Remdesivir preparatı ilk dəfə 2015-ci ildə Amerika Ordusunun İnfeksion Xəstəliklərin Tədqiqatı İnstitutu və Gilead Sciences kompaniyasının birgə əməkdaşlığı nəticəsində alınmışdır. Preparatın şərti laborator adı GS-5734-dir. Klinik istifadəsinə razılıq verilməsindən xeyli əvvəl, zərurət üzündən, bir neçə kritik vəziyyətdə olan COVİD-19-a yoluxmuş xəstələr üzərində sınaqdan keçirilmiş və bəzi müsbət nəticələr alınmışdır. Təsir mexanizmi favipiravirə uyğundur, lakin düz təsirli antiviral preparatdır. RNT polimeraza fermentini blokada etməklə, virusun RNT zəncirinin sintezini pozmaq yolu ilə təsir göstərir. Favipiravirdən fərqli olaraq in vitro təcrübələrində SARS-CoV-2 virusunun replikasiyasını (artıb-çoxalmasını) da süstləşdirir. Orfon preparatı kimi qeydiyyata alınmışdır və 1 may 2020-ci ildən ABŞ-da COVİD19 zamanı yalnız zərurət yarandığı-“təxirəsalınmaz hallarda” istifadəsinə icazə verilmişdir. Müalicənin aşağıdakı sxemlə aparılması tövsiyyə olunur:



10 günlük müalicə kursu; 1-ci gün 200 mq, sonra isə, gündə 1 dəfə, 100 mq olmaqla (dəstəkləyici doza) 9 gün müddətinə. Bu preparat da kauzal müalicə vasitəsi deyildir, farmakoloji fəallığı nisbi vahid kimi dəyərləndirilir və klinik sınaqları davam etdirilməkdədir.



Tosilizumab (atlizumab, aktemra) ummunodepressiv aktivliyinə malik olan preparatdır. O, IGg1 yarımqrupundan olan interleykin-6 (IL-6R) reseptorlarının rekombinant monoklonal antitelidir. 2017-ci ildən “sitokin fırtınası” zamanı klinik istifadəsi ABŞ-ın “Yeyinti məhsulları və dərman maddələrinin keyfiyyətinə sanitar nəzarətinin idarə olunması” agentliyi tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Ağır virus infeksiyalarının nəticəsi kimi meydana çıxan şok və hipoksemiyanın əsasında hipersitokinemiya (“sitokin fırtınası”) durduğuna görə, ilk dəfə Çində bu preparat ağır COVİD19 xəstələrinin müalicə sxeminə daxıl edilmişdir. Preparatın farmakoloji təsir xüsusiyyəti nəzərə alınmaqla, COVİD19-un yalnız süni oksigen müdaxiləsi tələb edən ağır formaları zamanı istiafadəsi göstəriş sayıla bilər. İmmunosupressiv təsirə malik olduğuna görə, xəstəliyin simptomsuz və zəif klinik əlamətlərlə keçən formaları, eləcə də profilaktik məqsədlərlə istifadəsi əks göstərişdir.



Arbidol preparatının patentləşməmiş adı Umifenovir-dir. Ondan 1974-cü ildən, yəni SSRİ vaxtından qrip və digər virus mənşəli “soyuqdəymələr” zamanı istifadə olunurdu. 2013-cü ildən ÜST tərəfindən virusəleyhinə dərman maddəsi kimi qeydiyyatdan keçib. Virusların reproduksiyasını süstləşdirə, eləcə də endogen interferonların (İFN), T-limfositlərin və makrofaqların funksional fəallığını artıra bilir. Yəni immunomoduləedici, habelə antioksidant təsirə malikdir. İstər sağlam, istərsə də yoluxmuş hüceyrənin tərkibinə aktiv şəkildə nüfuz edir. Nəzərinizə çatdırmaq istəyirəm ki, İNF-in miqdar və aktivliyini yalnız 1 tabletdən 3 tabletə qədər miqdarda qaldırır. Odur ki, hətta qrip infeksiyasında belə, onun 3 tabletdən artıq qəbulu məsləhət deyildir. Digər tərəfdən, İNF-in sintezini tez artırdığına görə, preparatın, hətta qrip zamanı belə yalnız profilaktik, yəni xəstəlik başlayana qədər istifadəsi tövsiyə edilir. Onun yeni yaranan daha təhlükəki viruslara qarşı (məs. quş qripi və s.) affinliyi zəifdir.



COVİD19-un ağır formalarında immunomoduləedici təsirinə görə istifadəsi qəti əks göstərişdir. Yüngül və simptomsuz formalarında isə, xüsusi müalicə sxemi tələb olunmadığına görə, əlavə effektləri baxımından, bu preparatdan istifadə məsləhət görülmür. Arbidolun COVİD-19 zamanı istifadəsini ÜST də tövsiyyə etmir.



Oseltamivir (Tamiflyu, Flustop, Nomides, İnflucein) Gilead Sciencüs biofarma-siya kompaniyası tərəfindən alınmışdır (1996-cı ildən Gilead Sciencüs kompanyası preparatın öyrənilməsi, istehsalı və satışı səlahiyyətini Roche kompanyasına vermişdir), prodərmandır və orqanizmdə aktiv metabolit- oseltamivir karboksilara çevrilərək, virusların səthi zülalı- neyramidaza ilə birləşir. Neyramidaza virionlar tərəfindən hüceyrəyə daxil olmaq üçün istifadı edildiyindən, virusların orqanizmdə yayılmasının qarşısı alınır və preparatın antiviral təsiri meydana çıxır. Klinikaya qrip əleyhinə dərman maddəsi kimi tövsiyyə olunmuşdur. Lakin, hələ 2006-cı ildə aparılan tədqiqatlarda bu prepatın qrip əleyhinə təsirə malik olmadığı əsaslandırılmış və bu səbəbdən qrip zamanı istifadəsi məsləhət görülməmişdir.



Düzdür, COVİD-19 pandemiya şəklini alandan sonra, xüsusən onun qriplə ağırlaşan formalarında istifadə olunmaq üçün, hətta bəzi ölkələrin (məs. Ukraina) klinik protokollarına daxil edildi. Nəzərə alsaq ki, COVİD19 hüceyrələrə neyramidaza vasitəsilə deyil, reseptor mexanizmlərlə daxil olur, bu halda oseltamivirin bu infeksiya zamanı effektivliyini düşünmək sadəlövlük olar. Məhz bu səbəbdəndir ki, Ukraynanın may ayında Hindistandan 50000 doza (5000 xəstə üçün nəzərdə tutulur) miqdarında aldığı oseltamivir fosfat əsaslı preparata görə, onu tövsiyyə edən OOO”Yuriya-Farm” şirkəti (bu preparatın reklamı haqqında yalan məlumat yaydığına görə) 528000 qrin ( 20000 dollar) cərimə olundu.



Digər tərəfdən, zəruri hesab etdiyim bir məsələni də nəzərinizə çatdırmaq istəyirm ki, Hindistanda bu preparat Anvirom adı altında üç bitkinin ekstraktı ilə birlikdə qida əlavəsi kimi də buraxılır. Bunu ona görə yazıram ki, belə bir qida əlavəsinə rast gəlsəz və ya kimsə tövsiyyə etsə, ondan istifadə etməyin.



Yazdıqlarım hazırda COVİD19-un müalicəsində antiviral dərmanların istifadəsinə “STOP” qoyulması demək deyildir. Mən antiviral preparatlardan yalnız və yalnız mütəxəssis-klinisistin tövsiyyələri və təyinatı əsasıda istifadə olunmasının zəruri olduğunu bildirmək istəyirəm. Odur ki, təsadüfi insanların məsləhət və tövsiyəsilə boğazınızdan kəsib son çörək pulunuzu da “qara bazarda” antiviral dəllallarına verməyin. Çox xahiş edirəm.